هواشناسی در کوهستان

هواشناسی Meteorology

حساس بودن به وضع هوای کوهستان برای هر کوهنورد لازم است. دانش هواشناسی امروزه توسعه قابل توجهی یافته و استفاده از دست آوردهای آن می‌تواند در بسیاری موارد نجات دهنده باشد. با وجود این باید در نظر داشت که پیش‌بینی‌های هواشناسی مطلق نیستند. باد، ابر، مه، بارش و آذرخش از نشانه‌های خطر و هوای خراب هستند؛ پس بهتر است آنها را بشناسیم و همواره بروز این نشانه‌ها را در کوهستان در نظر بگیریم. برای مثال کاهش ناگهانی فشار هوا نشانه‌ی هوای نامناسب است. هر چه سرعت این کاهش بیشتر باشد، احتمال وقوع طوفان بیشتر است. با همراه داشتن فشارسنج، محاسبه‌ی نوسان فشار هوا امکانپذیر است.

• باد، ابر، مه، بارش و آذرخش از نشانه‌های خطر و هوای خراب هستند، همچنین کاهش ناگهانی فشار هوا نشانه‌ی بد شدن هوا است.

باد

باد Wind
جریان هوا را با حرکت طبیعی، باد می‌نامند. جهت باد همان سمتی است که باد از آن سمت می‌وزد. بر حسب درجه بیان می‌شود و مبدأ آن شمال جغرافیایی است. جهت تقریبی باد را می‌توان از سمت حرکت دود، آویختن پرچم و یا پارچه نازک به تیرک، ریختن مقداری خاک نرم در هوا و جهت حرکت دانه‌های برف تشخیص داد.

بادهای کوهستان شامل انواع مختلفی است. برخی از انواع این باد از این قرارند: مواج کوهستان، تلاطم در هوای صاف، باد کوه، باد دره، باد کوه – دشت، باد دشت – کوه، نسیم دریاچه و انفجار رو به پایین هوا. در طول روز باد اغلب از دامنه و دره به سوی قله و در طول شب از قله به دامنه و دره می‌وزد. در نزدیکی کوه‌ها، دره‌ها و تپه‌ها تغییرات مشخصی در جهت و سرعت باد سطح زمین در شبانه روز رخ می‌دهد. اما در همه مکان‌ها، کمابیش سرعت باد در حوالی نیمروز تا عصر به حداکثر می‌رسد.
در کوهستان، بادهای ناگهانی که با نمایان شدن تغییرات شدید و نامنظم در سمت و سرعت در فاصله‌های زمانی کوتاه رخ می‌دهند، خطرناک‌تر از دیگر بادها هستند.

مه

مه Fog
مه در اثر سرد شدن هوای مرطوب رخ می‌دهد. تیرگی جوی در سطح زمین به وسیله آمیختن قطرک‌های آب به همراه و یا بدون همراهی ذرات دود، با محدودیت دید در زیر  ۱۰۰۰ متر را «مه» و اگر دید بیش از  ۱۰۰۰ متر باشد، آن را «دمه» می‌نامند. دمای محیط مه‌آلود بسیار کمتر از شرایط عادی است.

ابر

ابر Cloud
معمولاً حرکت رو به بالای هوای مرطوب پیش نیاز تشکیل ابر است. پدیده‌ای که در کوهستان به فراوانی رخ می‌دهد. حرکت رو به پایین نیز بر خلاف آن عمل می‌کند. هوای رو به بالا منبسط می‌شود و اگر رطوبت کافی به همراه داشته باشد، مقداری از بخار آب موجود در آن سرد می‌شود و تشکیل ریز قطره‌های ابر نتیجه‌ی این تبخیر است.

ابر استراتوس

ابر کومولوس

ابرها به دو گروه اصلی استراتوس (Stratus) و کومولوس (Cumulus) تقسیم می‌شوند. ابرهای خانواده‌ی استراتوس لایه‌ای شکل هستند، سطح بیشتری از آسمان را می‌پوشانند، تلاطم کمی دارند، می‌توانند با مه همراه باشند و بارش آنها ملایم است. ابرهای خانواده‌ی کومولوس، گل کلمی شکل هستند، سطح کمتری از آسمان را می‌پوشانند، تلاطم زیادی دارند، با بادهای ناگهانی همراه هستند، بارش آنها بیشتر به صورت رگبار است. به ویژه ابر سندانی شکل، همواره با طوفان‌های تندری (رگبار و رعد و برق) همراه هستند.

ابر کومولونیمبوس

ابرهای خانواده‌ی کومولوس به ویژه کومولونیمبوس (Cumulonimbus) بسیار خطرآفرین هستند. زمانی که ابرهای کومولونیمبوس و سندانی شکل در آسمان ظاهر می‌‎شوند، شرایط خطرناک است و بهتر است از صعود صرف نظر شود.

ابر کوه کلاه

ابر کوه کلاه (Pileus Clouds) ابر ویژه‌ای است و تنها در کوهستان و در هوای سرد قله‌های بلند تشکیل می‌شود و نشان دهنده‌ی حرکت سریع رو به بالای جریان‌های هوایی در کوهستان است؛ باید از آن دوری جست.

ابر غلتان

ابر غلتان (Roll Clouds) ویژه‌ی کوهستان است. همانند یک استوانه از فراز کوه به سوی دره سر می‌خورد و تلاطم‌های خطرناکی ایجاد می‌کند، این تلاطم می‌تواند منجر به از دست دادن تعادل و یا سقوط کوهنوردان شود.

آذرخش

آذرخش Lightning
آذرخش بیشتر توسط ابرهای کومولوس به ویژه ابر سندانی شکل ایجاد می‌شود و نتیجه تخلیه‌ی الکتریکی میان دو توده‌ی ابر و یا ابر و زمین است. در یک طوفان تندری، رعد و برق، با بادهای نیرومند و باران‌های سیل آسا همراه است. طوفان‌های تندری در ابرهای کومولوس، به ویژه سندانی شکل رخ می‌دهد و در بیشتر موارد با بارش همراه است. این بارش به صورت رگبار باران، رگبار برف و تگرگ است. هر چند تگرگ و آذرخش پیوند تنگاتنگی با یکدیگر دارند، اما در بیشتر موارد تگرگ پیش از رسیدن به سطح زمین ذوب و به رگبار تبدیل می‌شود.

هنگام آذرخش چه باید کرد؟ بارهای الکتریکی معمولاً به سمت لبه و نوک اجسام حرکت می‌کنند. با مشاهده‌ی نخستین نشانه‌های آذرخش باید از نقاط مرتفع (قله، خط الرأس، یال، تک درختان بلند، سنگ‌های تیغه‌ای) دور شد و به دره‌ها و نقاط کم ارتفاع پناه برد. به مشام رسیدن بوی تند اوزون، مشاهده‌ی هاله آبی و یا تخلیه الکتریکی پیرامون اجسام فلزی و صدای وزوز در منطقه، نشانه‌هایی از باردار شدن هوا و قریب الوقوع بودن پدیده‌ی آذرخش هستند.

در هنگام آذرخش و تندر به هیچ وجه از تلفن همراه و یا سایر ابزارهای الکترونیکی استفاده نکنید. اجسام فلزی انتقال دهنده‌ی بار الکتریکی‌اند، آنها را از خود دور کنید. آب رسانای جریان الکتریسته است، هنگام رعد و برق باید از محیط‌های نمدار و اجسام خیس دوری کرد.

• از آنجا که سرعت نور بسیار بیشتر از سرعت صوت است، با محاسبه‌ی تفاوت زمان رؤیت برق و شنیدن رعد می‌توان فاصله‌ی کانون آذرخش را تا محلی که در آن قرار داریم، تخمین زد. در صورت نزدیک بودن کانون آذرخش بیشتر در معرض خطر قرار داریم.

آذرخش

محاسبه کانون فاصله کانون رعد و برق:
شما برقی ناشی از تخلیه‌ی الکتریکی ابرهای باردار در آسمان مشاهده می‌کنید. از لحظه‌ی مشاهده‌ی برق شروع کنید به شمارش بر حسب ثانیه. فرض کنید پس از ۱۰ ثانیه صدای رعد را می‌شنوید. از آنجا که سرعت نور بسیار بسیار زیاد است (سیصد هزار کیلومتر در ثانیه) می‌توان فرض کرد در لحظه‌ی تخلیه الکتریکی شما آن را دیده‌اید. اما سرعت صوت ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر بر ثانیه است (بر اساس کم فشار یا پرفشار بودن هوا). حال اگر ۳۰۰ را در ۱۰ (ثانیه) ضرب کنیم، می‌شود ۳۰۰۰ متر و این یعنی کانون رعد و برق در فاصله‌ای حدود ۳ کیلومتری شما قرار دارد. حال اگر پس از دقایقی این فاصله به ۲ یا ۱ کیلومتر تقلیل یابد، معلوم می‌شود کانون رعد و برق در حال نزدیک شدن به شما است و باید به سرعت منطقه را ترک کنید و یا ارتفاع کم کنید و دیگر توصیه‌های مربوط را به کار ببندید.

توصیه‌های ویژه

زمانی که هواشناسی پیش بینی هوایی ناپایدار می‌کند، از اجرای برنامه صرف نظر کنید. باید برنامه به زمان دیگری موکول شود. در شرایط ویژه، مانند مه، باد، حین و پس از بارش، طوفان و تاریکی خطراتی مانند سقوط، گم شدن، بهمن و … افزایش می‌یابد. وضعیت هوا در کوهستان بسیار و به سرعت متغیر است. پس اگر با شرایطی برخلاف پیش بینی‌ها مواجه شدید، فوراً اقدام به بازگشت نمایید. گروه شما همواره باید آمادگی، زمان و تجهیزات لازم را برای مواجهه با هوای خراب داشته باشد. شرایط کوهستان شمال تهران از نظر هواشناسی با شهر تهران بسیار متفاوت است. برای نمونه در شرایط متعارف با هر کیلومتر افزایش ارتفاع به طور میانگین ۶ درجه سانتیگراد کاهش دما داریم. اگر قصد شبمانی در کوهستان دارید، در کمربند گرمایی چادر بزنید. کمربند گرمایی در حدود  ۱۰۰ متر بالاتر از ژرفای دره است. در هنگام شب، دمای سطح زمین در حدود ۶ درجه سانتیگراد سردتر از دمایی است که بر صورت خود حس می‌کنید. استفاده از فشارسنج، دماسنج و یا ساعت‌هایی که دارای فشارسنج و دماسنج هستند، توصیه می‌شود. اگر در گزارش‌های هواشناسی خبر از رسیدن جبهه گرم به منطقه داده شد، انتظار می‌رود بارندگی یکنواخت و مه در پیش داشته باشید و اگر رسیدن جبهه سرد به منطقه گزارش داده شد، انتظار می‌رود بارشی به صورت رگبار و طوفان تندری در پیش باشد.

منبع: کوهستان پاک و ایمن، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و هیأت کوهنوردی و صعودهای ورزشی استان تهران